lam Melayu yang banyak
mengeluarkan hasil hutan dan rempah-ratus, menjadi tumpuan orang Eropah.
Mereka menyedari bahawa untuk memudahkan perniagaan, bahasa anak negeri perlu
difahami dan dikuasai. Di samping itu pula orang Eropah sudah mulai ramai yang
tinggal di ceruk rantau Nusantara ini kerana berniaga, membuka ladang, atau
ditugaskan oleh kerajaan mereka sebagai pegawai. Para mubaligh Kristian turut
sama ke Kepulauan Melayu untuk mengajar agama Kristian kepada orang Eropah
yang bertugas di sini dan juga kepada orang tempatan. Semua ini memerlukan
kemahiran bahasa Melayu. Sejak itu, buku petunjuk sederhana dan kamus bahasa
Melayu dianggap penting.
Frederick de Houtman (adik Cornelis de Houtman)
menyusun perkataan dan ayat bahasa Melayu Madagaskar. Bahan ini disusunnya
semasa ia ditawan oleh pemerintah Aceh dalam tahun 1599-1602 M. Kamus ini
pertama kali dicetak di Amsterdam pada tahun 1604 M dan dicetak semula pada
tahun 1673 M. Buku ini dicetak lagi di Batavia (kini Jakarta) pada tahun 1707
M.
Gotardus Arthus menterjemah buku Frederick de Houtman di atas ke
dalam bahasa Latin pada tahun 1608 M. Buku ini dicetak untuk kali kedua pada
tahun 1614 M, dan daripada bahasa Latin ia diterjemahkan pula ke dalam bahasa
Inggeris oleh Augustine Spalding yang diterbitkan di London pada tahun 1624 M.
Albert Ruyl pula mengubah tajuk karya Frederick di atas, dan mengadakan
sedikit pengubahsuaian yang kemudian dicetak di Amsterdam pada tahun 1650 M
dan dicetak semula di Batavia pada tahun 1677 M setelah diperbaiki oleh
Frederick Gueynier. Sekali lagi kamus ini diterbitkan di Batavia juga pada
tahun 1708 M oleh Petrus van der Worm, dan beliau mengatakan bahawa inilah
kamus Melayu - Belanda yang terbaik.
Casper Wittens menyusun kamus
bahasa Melayu - Belanda yang kemudian diperbaiki oleh Sebastian Danckaerts dan
diterbitkan oleh Gravenhaghe pada tahun 1623 M dan di Batavia pada tahun 1706
M. Kamus ini telah diterjemahkan ke dalam bahasa Latin oleh David Haex dan
diterbitkan di Rom pada tahun 1631 M.
Thomas Bowerey menyusun kamus
Inggeris - Melayu pada tahun 1701 M dengan mengemukakan sedikit peraturan
nahu. Kamus ini ditulis oleh pedagang yang datang ke Nusantara, yang mencatat
semua perkataan yang diingatinya (daripada bahasa lisan) sehingga berlaku
banyak kesalahan ejaan. Contoh ayat yang dikemukakan juga banyak yang tidak
berterima (tidak gramatis).
Andreas Lambert Loderus mencetak semula
kamus yang disusun oleh Casper Wittens dan Sebastian Danckaerts. Ia juga
mencetak semula kamus yang disusun oleh Tustus Heurnius dan kamus yang disusun
oleh Frederick Gueynier di Batavia pada tahun 1708 M.
George Henrik
Werndly (Belanda) seorang sarjana bahasa Melayu menulis Nahu Melayu yang
diterbitkan di Amsterdam pada tahun 1736 M, John Howison menyusun kamus
Inggeris - Melayu pada tahun 1801 M, dan P. Farve menyusun kamus Perancis -
Melayu pada tahun 1817 M.
Sebelum P. Farve, William Marsden telah
menulis A grammar of the Malayan language pada tahun 1812 M. Pendahuluan buku
ini mengandungi 50 halaman. Banyak perkara yang dibincangkan oleh Marsden
dalam Pendahuluan bukunya ini. Beberapa hal yang penting ialah:
(a) Yang dimaksud dengan Kepulauan Melayu itu
ialah Semenanjung Tanah Melayu, Sumatera, Jawa, Kalimantan, Sulawesi, Maluku,
dan beberapa buah pulau yang lain. Setiap pulau, masyarakatnya memiliki bahasa
mereka sendiri tetapi dalam hal perniagaan terutama di bandar pelabuhan,
mereka menggunakan bahasa Melayu. Di antara pelbagai dialek yang dituturkan di
pasar semasa berhubungan, dialek Melayulah yang paling asas dan ia kemudian
berkembang menjadi bahasa Melayu.
(b) Bahasa Melayu itu indah, susunan
ayatnya teratur, dan nahunya sederhana. Penyebutannya pula mudah sehingga
perkataan pinjaman pun akan mereka selaraskan dengan pengucapan masyarakat
setempat.
(c) Bahasa Melayu bukan berasal daripada bahasa Jawa, namun orang
Jawa menggunakan bahasa Melayu untuk tujuan pergaulan. Bahasa Melayu di
Sumatera hampir sama dengan bahasa Melayu di Semenanjung dan perbezaan
tersebut hanyalah vokal akhir sahaja.
(d) Langkapura terletak di antara
Palembang dan Jambi, bukan di Pulau Jawa kerana tidak ada kesan kerajaan ini
di sana.
(e) Orang di atas angin bermaksud orang Arab manakala orang di
bawah angin bermaksud orang Melayu. Orang di bawah angin lebih suka
menyembelih kerbau daripada lembu.
(f) Perkataan Jawi (tulisan) bukanlah
berasal daripada perkataan Jawa, Jawi (lembu, atau pokok jawi-jawi) tetapi
membawa maksud campuran tulisan Arab, Parsi, dan Melayu. Perkataan ini
dikiaskan daripada anak Jawi yang bermaksud anak campuran.
(g) Bahasa
Melayu bukan berasal daripada bahasa Sanskrit tetapi bahasa Sanskrit
memperkaya bahasa Melayu, sungguhpun ada persamaan bahasa Melayu dengan bahasa
Tagalog, Bisaya, dan Pampanga tidak dapat dibuat sebagai alasan bahasa orang
Melayu berasal dari Filipina kerana orang Melayu berkulit kekuning- kuningan
dan berambut panjang manakala Filipina berkulit agak gelap dan berambut
keriting.
(h) Bangsa Melayu di Sumatera, Jawa, Sulawesi, dan di beberapa
buah pulau yang lain telah lama memiliki abjadnya sendiri sebelum tulisan Arab
diperkenalkan.
(i) Menolak pendapat yang mengatakan bahawa bahasa Melayu
serupa dengan bahasa yang dituturkan di Indo-China dengan alasan bahawa
pengkaji tersebut (J.C. Leyden) tidak menyenaraikan perbendaharaan kata dalam
sifatnya yang asal. Jika seseorang pengkaji tidak mempunyai pengetahuan
tentang budaya masyarakat yang menuturkan bahasa tersebut lazimnya ia akan
menyampaikan sesuatu yang lain daripada yang sebenarnya dan ini akan
menyebabkan sesuatu kajian tersebut tidak sempurna.
(j) Pendengaran
pengkaji yang tidak tepat, penyisipan bunyi atau huruf pada ejaan yang asal
didapati berlaku. Untuk siapakah penyesuaian sebutan tersebut dilakukan? Bagi
penutur Eropah yang sudah mahirkah? Penutur tempatan yang terpelajar,
penyesuaian tersebut jelas tidak memanfaatkan mereka. Ini jelas menunjukkan
bahawa ejaan Melayu bukan seperti yang mereka katakan tidak tepat atau tidak
mempunyai peraturan tertentu.
Dalam Pendahuluan itu juga Marsden banyak
menyanggah beberapa pendapat penulis Barat tentang bangsa dan bahasa Melayu
yang menurutnya lebih mengutamakan kepentingan pemerintah yang menjajah
daripada kebenaran data dan fakta.
Isi buku ini tidak dibahagikan pada bab
melainkan pada beberapa tajuk kecil. Tajuk tersebut di antara lain ialah:
Abjad Jawi, Konsonan, dan Vokal, Tanda Bacaan Tulisan Jawi, Golongan Kata,
Bahagian Ayat, Nama, Sifat, Perbandingan, Bilangan, Ganti Nama, Penunjuk,
Keterangan, Sendi, Penghubung, Seruan, Pengimbuhan, Binaan Ayat, Dialek,
Prosodi, dan Praksis.
Beberapa hal yang menarik dalam isi buku ini
ialah, Marsden mengatakan bahawa orang Melayu telah mengambil 28 huruf Arab,
iaitu £, [, \, ], Ð, a, b, d, e, f, g, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, u, v, w,
x, z, y, å dan mencipta enam huruf lagi dengan menambah titik tertentu pada
bentuk yang sudah sedia ada, iaitu c, h, p, s, u, ].
Marsden telah
menggolongkan perkataan bahasa Melayu pada tujuh golongan, iaitu Ganti Nama
Diri, Perbuatan, Keterangan, Sendi, Penghubung, Seruan, dan Partikel. Marsden
memasukkan Adjektif ke dalam kata yang menerangkan Sifat Nama. Dalam bahasa
Melayu bentuk perkataan tidak menunjukkan tunggal atau jamak tetapi Bilangan
tersebut dinyatakan secara khusus, iaitu menggunakan Bilangan dan bila perlu
dengan Penjodoh Bilangannya sekali.
Menurut Marsden, Kata Sendi sangat
penting untuk membezakan makna, seperti ke rumah, dari rumah, di rumah, di
luar rumah, di atas rumah, di bawah rumah, dan lain-lain. Dengan demikian,
sesuatu Nama akan mudah diketahui sama ada Nama pada Objek atau Nama pada Kata
Sendi.
Beliau tidak setuju Kata Bilangan dimasukkan ke dalam golongan
Adjektif kerana Kata Bilangan memiliki ciri yang khusus. Oleh yang demikian,
beliau mencadangkan agar digunakan Kata Bilangan Kardinal, Ordinal, dan
Pecahan. Kata Bilangan ini pula sangat penting untuk menyatakan sesuatu Nama
sama ada tunggal atau jamak, kerana dalam bahasa Melayu Nama tunggal dan jamak
tidak dicirikan oleh perubahan bentuk.
Perkataan angkau berubah apabila
perkataan sebelumnya diakhiri dengan bunyi vokal a seperti mana bagi kelompok
kata darimana angkau yang akan disebut menjadi darimanangkau. Begitu juga
perubahan tersebut berlaku apabila perkataan sebelumnya diakhiri dengan bunyi
asal n seperti akan bagi kelompok kata akanangkau. Untuk mengelakkan bunyi
seperti ini maka perkataan angkau diubah menjadi dikau sehingga lahirlah
perkataan darimana dikau dan akan dikau. Perkataan dikau kini jarang digunakan
dan kembali mengambil perkataan engkau atau disingkatkan menjadi
kau.
Perkataan iya atau inya juga mengalami hal yang sama. Apabila
bunyi akhir perkataan sebelumnya bunyi h seperti suruh bagi kelompok kata
suruhiya dan bunyi akhir sebelumnya vokal a seperti mana bagi kelompok kata ke
manaiya maka perkataan iya mendapat penambahan d sehingga menjadi diya. Dengan
demikian, ada selang bunyi di antara perkataan sebelumnya dan sesudahnya,
iaitu suruh diya atau ke mana diya. Perkataan diya kini dieja menjadi
dia.
Perkataan iya bagi milik atau kepunyaan biasa
disebut niya seperti pada kelompok kata kapala niya atau rambut niya.
Lama-kelamaan bunyi niya berubah menjadi nya sehingga kelompok kata di atas
menjadi kepalanya atau rambutnya. Inilah sebabnya nya dikatakan berasal
daripada perkataan dia kerana dia berasal daripada iya dan inya juga berasal
daripada iya.
Pembinaan Awalan dengan Kata Dasar ditentukan oleh huruf awal
sesuatu Kata Dasar. Dengan demikian, beliau mengemukakan rumus seperti yang
berikut ini:
(a) Awalan men- mendahului perkataan
yang bermula dengan huruf j, c, d.
(b) Awalan meng- mendahului
perkataan yang bermula dengan huruf a, e, i, o, u, h, g.
(c) Awalan
mem- mendahului perkataan yang bermula dengan huruf b, p.
(d)
Awalan me- mendahului perkataan yang bermula dengan huruf r, m, n, w,
l.
(e) Perkataan yang bermula dengan huruf t, s, p, k suku kata pertama
Kata Dasar ini akan mengubahsuai bunyi bagi kelancaran pelafazan apabila
digabungkan dengan Awalan.
Perkataan tolong, huruf t gugur dan awalannya
menjadi men- dan hasilnya menolong.
Perkataan susu, huruf s gugur dan
Awalannya menjadi meny- dan hasilnya menyusu.
Perkataan palu, huruf p gugur
dan Awalannya menjadi mem- dan hasilnya memalu.
Perkataan kata, huruf k
gugur dan Awalannya menjadi meng- dan hasilnya mengata.
Di samping imbuhan di atas, Marsden juga
mengemukakan Awalan ber-, bel-, dan be-. Menurut beliau lagi
Awalan be- lebih umum digunakan dalam bahasa lisan, Awalan ber-
untuk bertulis dan bel- jarang berlaku, kecuali pada perkataan
belajar.
Di dalam buku tersebut, yang dimaksudkan dengan Kata Penunjuk itu
ialah Penunjuk Kala yang terbahagi tiga, iaitu
(a) Kala Kini Contoh: lagi, sambil, serta,
seraya.
(b) Kala Lepas Contoh: telah, sudah.
(c) Kala Akan
Datang Contoh: mahu, hendak, akan.
Dikatakan bahawa Awalan ter- apabila diimbuhkan
pada Perbuatan, ia menghasilkan Imbuhan Pasif, seperti terpukul, teralah,
tertulis yang beliau samakan dengan imbuhan Latin -tus, seperti amatus,
doctus, loctus. Awalan ter- ini akan berubah menjadi te- apabila ia diimbuhkan
dengan Kata Terbitan yang mendapat Awalan per- seperti persayang menjadi
tepersayang.
Imbuhan yang lain ialah: pen-, peng-, pem-, pe-, per-,
pel-, di-, ke-, se-, kan-, -i, -an, -lah, -kah, -tah, -nya, -ku/ku-, -mu,
-kau/kau-, -nya, -pun, -nda. Di dalam buku ini terlihat bahawa Marsden
mengutamakan perbincangan tentang binaan perkataan dan hanya sedikit sahaja
binaan ayat.
Marsden berpendapat bahawa binaan ayat dalam bahasa Melayu
sederhana atau mudah kerana peraturannya sedikit dan setiap golongan perkataan
mempunyai tugasnya masing-masing. Semasa pembinaan ayat tidak berlaku
perubahan perkataan (pada Kata Perbuatan), tidak ada perubahan perlambangan
(huruf) untuk jantina mahupun bilangan. Beliau memberi kesimpulan bahawa nahu
bahasa Melayu tidak serupa dengan nahu bahasa Latin.
Marsden juga
menyedari bahawa ada perbezaan di antara bahasa lisan dengan bahasa bertulis.
Banyak perkataan yang tidak disebut (digugurkan) pada bahasa lisan tetapi
maknanya tidak berubah. Katanya hal ini sangat ketara apabila orang Melayu
menjawab soalan yang biasanya dijawab seringkas mungkin.
Ciri yang umum
dalam Ayat Penyata bahasa Melayu menurut Marsden ialah Nama merupakan Subjek
kepada Perbuatan yang kedudukannya di hadapan. Perbuatan biasanya diikuti oleh
Nama (Objek) atau perkataan lain yang menerangkan Perbuatan atau Nama. Bagi
Ayat Perintah pula Perbuatan mendahului Nama atau Ganti Nama. Dalam membina
ayat, pengguguran perkataan tertentu boleh berlaku tanpa menjejaskan makna
ayat tersebut.
Walaupun Marsden mengakui bahawa nahu bahasa Melayu tidak
serupa dengan nahu bahasa Latin, namun beliau tidak dapat melepaskan nahu
bahasa Inggeris dalam mengkaji bahasa Melayu.
Pada tahun 1852 M, buku
John Crawfurd yang berjudul A grammar and dictionary of the Malay
language diterbitkan. Judul ini terdiri daripada empat buku. Buku pertama,
iaitu jilid 1 pula terdiri daripada dua buku, dan jilid 2 juga terdiri
daripada dua buku. Jilid 1 buku pertama mengungkapkan sejarah bahasa Melayu.
Diperlihatkan juga perbandingan perkataan bahasa Melayu dengan bahasa Jawa.
Beberapa perkataan tersebut ialah:
Bahasa Melayu Bahasa Jawa
kasih asih
gargaji garaji
kapak kampak
karbau kebo
siku sikut
lalat lalar
padi pari
pusat pusar
cubit juwit
makan mangan
Di samping itu diperlihatkan juga perbandingan
di antara bahasa Melayu dengan bahasa Lampung, bahasa Melayu dengan bahasa
Sunda, bahasa Melayu dengan bahasa Madura, bahasa Melayu dengan bahasa Bali,
bahasa Melayu dengan bahasa Bugis, dan juga dengan beberapa bahasa di
Indonesia Timur seperti bahasa di Pulau Timor, Pulau Roti, dan Pulau
Sawu.
Perbandingan perkataan tersebut juga beliau lakukan di antara
bahasa Melayu dengan bahasa Tagalog, Bisaya, Campa, Formosa, Maori, Tahiti,
Caroline, Guham, dan beberapa bahasa lain di Lautan Pasifik hingga bahasa
Malagasi di Pulau Madagaskar. Perbandingan ini dimaksudkan oleh Crawfurd
betapa banyaknya persamaan perkataan di antara bahasa Melayu dengan bahasa
yang terdapat di Lautan Pasifik dan Lautan Hindi. Di dalam buku ini juga
diperlihatkan beberapa bentuk aksara beberapa bahasa seperti Batak, Rejang,
Lampung, Bugis, dan Tagalog.
Dalam Jilid 1 bahagian kedua pula khusus
membincangkan nahu yang dimulainya dengan abjad Jawi dan cara penyebutan
perkataan seperti yang dihuraikan oleh Marsden. Penggolongan perkataan juga
tidak jauh berbeza dengan Marsden, iaitu Nama, Adjektif, Ganti Nama,
Perbuatan, dan Pengulangan. Perbincangan binaan ayatnya juga tidak jauh
berbeza dengan Marsden.
Jilid 2 bahagian pertama merupakan kamus bahasa
Inggeris - bahasa Melayu manakala jilid 2 bahagian kedua merupakan kamus
bahasa Melayu - bahasa Inggeris. Di dalam kamus bahasa Melayu - bahasa
Inggeris ini belum ditemui senarai perkataan yang bermula dengan Q dan V.
Abjad X pula digunakan bagi perkataan yang bermula dengan kh, seperti xas,
xabar, xairat, xalifah, xalwat, dan lain-lain. Ini bermakna abjad X yang
sekarang ini belum digunakan. Beberapa perkataan dinyatakan asalnya, misalnya
daripada bahasa Arab (A), Jawa (J), Sanskrit (S), Tamil (T), Portugis (POR),
dan lain-lain.
Pada tahun 1895 M, R.J. Wilkinson menyusun kamus
Inggeris - Melayu. Menurut Harun Aminurrashid kamus ini sangat berguna dan
sangat mendalam penyiasatan bahasa Melayunya. Tidak lama selepas itu,
Wilkinson menyusun kamus Jawi - Melayu - Inggeris yang diterbitkan pada tahun
1902 M. Wilkinson bertugas sebagai nazir sekolah di Jabatan Pelajaran di
Negeri-negeri Bersekutu (Selangor, Perak, Pahang, Negeri Sembilan). Beliau
telah dilantik menjadi Pengerusi Jawatankuasa Ejaan. Sejak itu terkenallah
Ejaan Wilkinson, iaitu ejaan yang terdapat di dalam kamusnya tersebut.
Kamus ini dapat dianggap unik kerana abjadnya mengikut abjad Jawi.
Oleh yang demikian, di bawah kata masukan A, terdapat juga U, E, I, dan O. Ini
berlaku kerana alif ( £ ) mewakili semua vokal. Setelah kata masukan alif, ia
diikuti oleh B ( [ ), T ( \ ), TH ( ] ), J ( Ð ), C ( c ), H ( a ), KH ( b ),
D ( d ), DZ ( e ), R ( f ), S ( i ), SH ( j ), S ( k ), DL ( l ),T ( m ), TL (
n ), 'A ( o ), GH ( p ), NG ( p ), F ( q ), P ( s ), K ( r ), K ( u ), G ( u
), L ( v ), M ( w ), N ( x ), W ( z ), H ( y ), Y ( å ), NY ( ]
).
Sepintas, agak sukar menggunakan kamus ini bagi pengguna sekarang kerana
urutan abjadnya yang berbeza. Sebenarnya, tidaklah susah kerana kamus ini
menyediakan indeks menurut abjad yang kita kenali sekarang ini. Bahagian akhir
kamus ini pula menyediakan nama burung, ular, dan pokok berserta nama
saintifiknya dalam bahasa Latin.
Sebenarnya masih ada beberapa buah
buku nahu dan kamus bahasa Melayu yang ditulis oleh ahli bahasa yang lain,
tetapi kebanyakannya telah menjangkau abad ke-20. Pada masa ini, beberapa ahli
bahasa tempatan (Melayu) telah mulai menulis kamus dan nahu bahasa
Melayu.
Sebuah kamus yang disusun oleh Syed Mahmud bin
Syed Abdul Kadir al-Hindi telah diterbitkan pada tahun 1894 M. Kamus ini
berjudul Kamus Mahmudiyyah dan diulang cetak pada tahun 1925 M di Kota Bharu,
Kelantan. Di samping menyusun kamus, Syed Mahmud juga menulis buku ilmu
pengetahuan. Kamus Arab - Melayu ditulis pula oleh Muhammad Idris Abdul Rauf
al-Marbawi yang berjudul Kamus Idris al-Marbawi atau lebih dikenali dengan
Kamus Marbawi dicetak pada tahun 1412 H (1933 M). Kamus ini terdiri daripada
18,000 perkataan Arab dengan pengertian bahasa Melayu dan 700 perkataan
disertai gambar.
Sedikit lebih awal daripada usaha Syed Mahmud ini ialah
karya Raja Ali Haji (atau nama selengkapnya ialah Raja Haji Ali ibni Raja Haji
Ahmad), iaitu buku yang berjudul Bustanulkatibin (Petunjuk-petunjuk bahasa
Melayu) yang diterbitkan pada tahun 1857 M dan Kitab pengetahuan bahasa pada
tahun 1858 M. Kedua-dua buku ini saling melengkapi dan Harimurti Kridalaksana
telah membincangkan kedua-dua buku ini sekaligus di dalam makalahnya
"Bustanulkatibin dan Kitab pengetahuan bahasa- sumbangan Raja Ali Haji dalam
ilmu bahasa Melayu" (1983 M).
Harimurti Kridalaksana antara lain mengatakan
"Bidang-bidang ilmu bahasa Melayu yang digarap oleh Raja Ali Haji ialah:
1. Tata ejaan yang dimuat di dalam
Bustanulkatibin fasal 1 sampai fasal 10.
2. Pembahagian kelas kata
yang dimuat di dalam Bustanulkatibin fasal 11 sampai 14, dan Kitab
pengetahuan bahasa halaman 2 sampai halaman 21.
3. Analisis kalimat yang
dimuat di dalam Bustanulkatibin fasal 15 sampai 31, dan Kitab
pengetahuan bahasa halaman 22 sampai halaman 32.
4. Leksikografi yang
dimuat di dalam Kitab pengetahuan bahasa mulai bab kedua (halaman 50 para
ketiga)".
Apabila memberi takrifan Nama, Raja Ali Haji
mengatakan "Nama yaitu tiap-tiap barang yang menunjukkan maknanya pada
dirinya, tiada berserta dengan masa yang tiga, yakni masa yang telah lalu dan
masa lagi yang akan datang dan masa hal sekarang ini".
Jika dihalusi
takrifan di atas, ia bukan sahaja menyatakan bagaimanakah menentukan sesuatu
perkataan tersebut sebagai Nama tetapi juga golongan lain, iaitu Perbuatan dan
Sifat. Ujian tersebut dapat diperlihatkan seperti yang berikut ini:
* sudah Ali
* akan budak itu
* sedang pokok(Huruf tebal ialah perkataan yang dimaksudkan)
Kelompok kata di atas boleh dikatakan tidak berterima, oleh yang demikian perkataan Ali, budak itu, dan pokok ialah Nama. Nama tidak boleh didahului oleh (tiada berserta dengan) masa yang tiga. Perhatikan pula contoh yang berikut ini:
sudah duduk sudah tinggi
akan berlari akan putih
sedang tidur sedang merah(Huruf tebal ialah perkataan yang dimaksudkan)
Kelompok kata ini berterima. Oleh yang
demikian, perkataan duduk, berlari, tidur, tinggi, putih, dan merah ialah
bukan Nama. Yang boleh didahului oleh tiga masa ini jika bukan Perbuatan, ia
mungkin Sifat. Memasukkan Perbuatan dan Sifat ke dalam satu golongan yang sama
sebenarnya telah dirintis oleh Raja Ali Haji kerana di dalam buku ini beliau
menyamakan golongan perkataan bagi kaya, miskin, tidur, bersuka-suka, berdiri,
berani, makan, benar.
Raja Ali Haji juga menekankan penggunaan Kata Sendi
bagi Kelompok Kata Sendi Namaan, seperti:
dengan si Zaid
daripada air laut
pada kitab
demi Allah
bagi si Zaid
di atas loteng
di dalam pundi-pundi
seperti si Umar(Huruf tebal ialah perkataan yang dimaksudkan).
Contoh di atas memperlihatkan bahawa ada
golongan Nama yang mesti didahului oleh golongan Kata Sendi Nama, seperti
daripada, pada, demi, bagi, di, seperti.
Menurut Raja Ali Haji,
ayat terdiri daripada "... mubtada yakni permulaan perkataan dan khabar
bersandar daripada permulaan itu".
Muhammad Ibrahim bin Abdullah
Munshi menulis buku Kitab pemimpin Johor sejak tahun 1871 M dan diterbitkan
pada tahun 1978 M. Menurut beliau bahasa itu ialah bunyi percakapan yang
terbit daripada fikiran dan hati yang dijelmakan melalui suara atau bunyi
bahasa.
Buku ini banyak membincangkan tentang bunyi bahasa. Sebagai contoh
kita lihat bagaimana Muhammad Ibrahim memberi penjelasan tentang bunyi v.
Katanya "Membunyikan dia hendaklah kenakan gigi-gigi di atas pada sesama
tengah bibir yang di bawah dan renggangkan bibir yang di atas itu lalu
dibunyikan seperti hendak menyebut bunyi b tetapi biarlah berangin keluarnya
di antara bibir di atas dan bibir di bawah serta gigi seperti syarat yang
tersebut. Berguna dalam bahasa Inggeris dalam perkataan-perkataan seperti di
bawah ini dan sebagainya, misalnya: Victoria, November, Gavnor."
Seperti juga ayahnya, iaitu Abdullah bin Abdul Kadir Munshi, Muhammad
Ibrahim juga seorang pengkritik sosial yang berterus terang. Dalam Fasal yang
Kedua Puluh Satu bukunya tersebut, Muhammad Ibrahim mengatakan: "Adapun tabiat
lidah Melayu yang tiada berpelajaran itu selalu memendekkan sebutan sesuatu
perkataan, hingga orang-orang yang berpelajaran pun tertarik kepada sebutan
yang salah itu sebab telah menjadi biasa disebut dalam sebutan sesuatu tempat
atau kampung atau negeri itu".
Satu hal yang menarik di dalam buku ini
ialah perbincangan Muhammad Ibrahim tentang ibu perkataan. Menurut beliau ibu
perkataan ini berkuasa memberanakkan beberapa perkataan lain sehingga menjadi
ayat dan juga perenggan. Karangan dianggap tidak sempurna jika tidak ada ibu
perkataan dan penggunaan ibu perkataan yang tidak tepat akan merosakkan
karangan tersebut.
Yang dimaksudkan oleh Muhammad Ibrahim ibu perkataan
tersebut di antara lain ialah: istimewa, adapun, arakian, alkisah, bermula,
bahawasanya, bahawa, hatta, dan, dewasa, sebermula, sebagai lagi, sebagai
pula, sekali persetua, seyogiayanya, syahdan, kalakian, maka.
Selang
beberapa tahun kemudian barulah muncul karya Muhammad Syah bin Yusof yang
berjudul Sanjuh suratan. Buku ini diterbitkan pada tahun 1922 M di Maktab
Melayu Melaka. Buku ini terdiri daripada tiga bab, iaitu pembinaan ayat,
pembinaan kata, dan menulis karangan pendek.
Muhammad Syah memberi
takrifan ayat ialah "susunan daripada beberapa perkataan yang mengandungi
makna". Beliau juga telah membuat golongan perkataan yang diberinya istilah:
Nama, Keadaan Nama (Sifat), dan Perbuatan. Setiap golongan ini diperincinya
satu persatu. Menarik untuk disebutkan bahawa takrifan Perbuatan yang
dikemukakan oleh Muhammad Syah ini ada hubungannya dengan takrifan Raja Ali
Haji, yakni: "Maka tiap-tiap perbuatan itu dihukum oleh masa yang ada
sekarang, masa akan datang dan masa yang telah lalu".
Muhammad Syah
juga telah menyatakan bahawa tiap-tiap menentukan bilangan yang banyak atau
berjenis-jenis perlulah didahului oleh perkataan sekalian atau segala. Dalam
membina ayat sederhana beliau berpendapat perlu ada Nama dan Perbuatan.
Kedua-dua bahagian ini boleh ditambah dengan beberapa bahagian lagi sehingga
menjadi: Nama - Keadaan - Masa - Perbuatan - Nama Kena Buat - Keadaan Kena
Buat. Contohnya ialah: Kucing - merah (itu) - sudah - menangkap - tikus -
putih.
Muhammad Syah juga telah memperkenalkan Ayat Songsang di
dalam bukunya ini dengan keterangan "Adapun ayat-ayat songsang itu ialah
menyalahi yang biasa, iaitu didahulukan "yang kena buat" daripada "yang
berbuat" tetapi mahulah didahulukan penambah "di" pada Perbuatan dan perkataan
"oleh" pada yang berbuatnya". Contoh yang diberikan ialah: Qasim baca surat
disongsangkan menjadi Surat dibaca oleh Qasim.
Dalam bahagian Pembinaan
Kata beliau membahagikan imbuhan pada dua bentuk, iaitu tambahan di pangkal
perkataan, iaitu ber-, ter-, di-, se-, pe-, ke-, me- dan tambahan di
hujung perkataan, iaitu -an, -i, -lah. Bagaimanapun, di bahagian ini
beliau tambahkan juga dengan Penggandaan. Perubahan me- menjadi mem-, meng-,
men-, meny- menurut pengarang ini "supaya ringan pada lidah
menyebutnya".
Pada bahagian mengarang pula, Muhammad Syah memberikan
lima kaedah agar sesuatu karangan dianggap lengkap, iaitu (1) Asas, (2)
Keadaan, (3) Perkara-perkara Berguna, (4) Kegunaan, dan (5) Pengakuan Tamat.
Setiap bahagian ini diberi huraian yang cukup dan selepasnya disediakan contoh
karangan pendek.
Kitab punca bahasa pula ditulis oleh Abdullah bin
Talib dan diterbitkan di Terengganu pada tahun 1927 M. Beliau pula memberi
takrifan terhadap "perkataan" sebagai sebutan manusia yang mengandungi makna
yang berfaedah. Untuk perkataan ini beliau menggolongkan pada sembilan
golongan, iaitu Nama, Ganti Nama, Sifat, Perbuatan, Kelakuan, Faham Kata,
Penyambung Kata, Pengecuali, dan Seruan. Beberapa golongan ini sama dengan
perbincangan ahli bahasa terdahulu. Yang baru di sini ialah: Kelakuan ialah
perkataan yang menunjukkan gaya atau rupa terhadap perbuatan, seperti
bagaimana, di mana, bila, segera, lambat, kuat, perlahan, lama. Faham
Kata ialah perkataan yang menolong kepada perkataan yang lain, seperti telah,
akan, sedang, bagi, pada, atas, bawah. Pengecuali ialah perkataan yang menolak
atau mengeluarkan sesuatu supaya menentukan kadar yang dimaksud, seperti
melainkan, kecuali, namun, tidak, seumpamanya. Seruan pula beliau takrifkan
sebagai sebutan yang digunakan untuk isyarat, seperti ya, hai, wah, oh,
aih, yah, nah.
Abdullah bin Talib melihat pembinaan ayat daripada
sudut tugas perkataan. Katanya sesuatu ayat atau percakapan itu
sekurang-kurangnya mesti ada: Yang Berbuat - Perbuatan - Yang Diperbuat.
Contoh yang dikemukakan ialah: Muhammad - gali - telaga.
Bagi
pengimbuhan, Abdullah bin Talib mengemukakan bentuk awalan yang lebih banyak
kerana menurut beliau awalannya memang demikian asalnya. Bukan kerana susah
menyebutnya. Huruf tambahan yang ditambah pada awal perkataan ialah: ber-,
ter-, per-, pen-, pem-, peng-, pe-, se-, di-, me-, men-, meng-, mem- dan
huruf tambahan pada awal dan akhir perkataan ialah: ber-...-an,
ter-...-lah, di-...-i, pe-...-an, per-...-kan, pe-...-i, pen-...-kah,
peng-...-an, me-...-i, meng-...-i, men-...-kan, ke-...-an.
Pada
masa yang sama, iaitu pada tahun 1927 M, di Singapura diterbitkan pula sebuah
buku berjudul Ilmu bahasa Melayu: penggal I. Pada mulanya buku ini bertajuk
Pelita mengarang yang ditulis oleh O.T. Dussek dan Mohd. Hasyim bin Haji
Talib. Buku ini telah diberi beberapa catatan tambahan oleh C.O. Bliganan
(guru pembaca bahasa Melayu di Sekolah Bahasa-bahasa Timur di London) dan
menyerahkannya kepada Sidang Pengarang yang terdiri daripada R.O. Winstedt,
O.T. Dussek, W.B. Clark, dan Zainal 'Abidin bin Ahmad.
Sidang Pengarang ini
bukan sahaja membuat beberapa pindaan tetapi juga menambah bab daripada yang
asal. Tujuan buku ini ialah untuk kegunaan guru di sekolah Melayu dan menjadi
buku rujukan utama pelajar di Sultan Idris Training College (SITC) (sekarang
Maktab Perguruan Sultan Idris), Tanjung Malim. Buku ini juga dikeluarkan oleh
Pejabat Karang-Mengarang SITC.
Buku ini terdiri daripada sepuluh bab,
iaitu Bab 1 - Bunyi Suara yang Digambarkan dengan Huruf, Bab 2 - Kenyataan
Setengah Huruf-huruf Jawi, Bab 3 - Bunyi-bunyi dalam bahasa Melayu, Bab 4 -
Kuasa-kuasa Alif, Ya, Wau, dan Baris, Bab 5 - Membatangkan Huruf-huruf Jadi
Bunyi dan Perkataan, Bab 6 - Pati Petua-petua Ejaan Jawi, Bab 7 - Dari Hal
Perkataan Berganda, Bab 8 - Huruf-huruf Tambahan (Penambah), Bab 9 - Golongan
Perkataan, Bab 10 - Ayat.
Di dalam buku ini dibincangkan Penggandaan
sama ada cara pembinaannya mahupun maknanya. Pada bahagian yang memperlihatkan
kelainan daripada bentuk dan makna yang umum, disediakan bahagian Ingatan yang
maksudnya serupa dengan perbincangan kekecualian. Seandainya ditemui binaan
perkataan yang seolah-olah Penggandaan tetapi bukan, ia diberi penjelasan yang
khusus. Sebagai contoh ialah: telunjuk, cemerlang, selirat. Di dalam buku ini
perbincangan Sisipan belum timbul.
Buku ini juga membincangkan
pembinaan kata dengan awalan ber- dan be-. Dikatakan bahawa "Apabila
ditambahkan kepada setengah-setengah perkataan asal yang ada di dalamnya bunyi
berpadu dengan r, misalnya kerja, serta, terkam, layar, lajar maka ditulis
bekerja, beserta, beterkam, belayar, belajar ialah kerana mengelakkan bunyi
yang berat apabila berulang-ulang bunyi yang membunuh r."
Awalan yang
asal untuk meng- pula ialah me- sehingga disediakan hukum atau rumus untuk
binaannya. Sebagai contoh dinyatakan bahawa "Jika perkataan yang berawalkan
salah satu daripada huruf r, ng, l, m, n, w, ny maka me- sahaja. Jika
perkataan asas itu berawalkan salah satu daripada huruf-huruf a, h, kh, gh, g,
h maka hendaklah ditambahkan dengan meng-".
Penulis buku ini berpendapat
bahawa perkataan makan dan minum tidak seharusnya ditambah awalan me- menjadi
memakan dan meminum, seperti pada contoh: Kita makan nasi bukan Kita memakan
nasi; Dia minum air bukan Dia meminum air. Hujahnya ialah "Maka tentang
perkataan minum itu pula me itu telah sedia suatu huruf tambahan jua kerana
asalnya perkataan itu inum dan me itu ialah um."
Penggunaan Kata Sendi
Nama di dan ke ternyata diperhatikan dengan saksama di dalam buku ini. Huraian
yang diberikan ialah "Akan tetapi pada beberapa perkataan yang tertentu di dan
ke itu dipakai bersamaan keduanya, iaitu menurut apa makna yang dimaksudkan.
Jika dimaksudkan makna bergerak atau tempat pergi pakailah ke dan jika
dimaksudkan tempat tetap atau sudah sampai di tempat itu pakailah di". Contoh
yang diberikan ialah:
singgah ke Melaka singgah di Melaka
tiba ke Singapura tiba di Singapura
berjalan ke darat berjalan di darat(Huruf tebal ialah perkataan yang dimaksudkan)
Berkenaan dengan Pembinaan Ayat pula, buku ini
menjelaskan bahawa ayat ialah "suatu susunan atau ikatan yang sempurna
daripada beberapa perkataan keadaannya memberi faham dengan sepenuh-penuh
faham". Ayat pula ada tiga jenisnya, iaitu Ayat Selapis, Ayat Berlapis, dan
Ayat Bersilang. Yang dimaksudkan dengan Ayat Selapis, "iaitu yang ada satu
perbuatannya dan satu pembuatnya". Ayat Berlapis ialah "susunan perkataan yang
ada di dalamnya dua ayat itulah, yakni dua perbuatan dan dua pembuatnya". Ayat
Bersilang pula, "iaitu seperti ayat berlapis juga tetapi ayat-ayat yang
berhimpun itu tidak sama pangkatnya. Hanya satu sahaja yang boleh hidup
sendiri; yang lain-lain itu bergantung nyawa kepada yang satu itulah".
Pada tahun 1938 M muncul pula sebuah buku yang berjudul Mengajar
rahsia dalam nahu bahasa Jawi hasil karya Yunus bin Saldin. Isi buku ini agak
berbeza dengan buku terdahulu. Bahagian awal merupakan teori yang terdiri
daripada: Perkataan yang Asal, Perkataan yang Lengkap, Penambahan, Hitungan,
dan Menunjuk Pihak. Setiap bahagian ini diberi huraian singkat dan kadangkala
hanya ada contoh sahaja.
Bahagian kedua ialah beberapa buah karangan
pendek. Dengan persembahan seperti ini kita yakin buku ini digunakan sebagai
rujukan guru. Berdasarkan karangan yang disediakan, guru akan menjelaskan dan
memberi huraian tentang bidang nahu yang dibincangkan pada bahagian pertama.
Di sini pengajaran nahu lebih ditekankan pada penerapannya, bukan pada
teorinya.
Satu tahun kemudian, iaitu pada tahun 1939 M, Haji Muhammad
Said bin Haji Sulaiman menghasilkan buku Penokok dan penambah dalam bahasa
Melayu. Inilah buku pertama yang khusus membincangkan nahu bahasa Melayu
tentang Pembinaan Kata. Menurut Haji Muhammad Said, "Adalah tersebut dalam
jalan bahasa Melayu, bahasa cakapan itu dijadikan daripada bunyi-bunyi dan
bahasa tulisan itu dijadikan daripada huruf-huruf. Bunyi-bunyi atau
huruf-huruf dirangkaikan jadi perkataan".
Yang menarik di dalam buku
ini ialah istilah yang digunakan agak berbeza dengan istilah yang digunakan
oleh penulis terdahulu seperti perkataan umbi untuk Kata Dasar, pendepan untuk
awalan, pandin (penambah kemudian) untuk akhiran, umbutan untuk Kata Terbitan,
penokok untuk satu atau lebih pendepan, penambah untuk satu atau lebih pandin,
kandin untuk apitan.
Di dalam buku ini dinyatakan bahawa imbuhan apitan
tidaklah hadir sekaligus. Setiap imbuhan hadir secara berperingkat dari dalam
ke luar. Sebagai contoh perhatikan binaan perkataan tak + di + per + harga + i
+ kan + nya + lah, iaitu 3 + 2 + 1 + umbi + 1 + 2 + 3 + 4.
Buku kedua
Haji Muhammad Said ialah Jalan basa Melayu yang diterbitkan di Singapura pada
tahun 1953 M. Buku ini khusus membincangkan tentang Pembinaan Ayat. Dengan
demikian, dari penulis ini lahir buku Pembinaan Kata dan Pembinaan Ayat. Ada
beberapa hal penting yang dikemukakan dalam Pengenalan buku ini.
Keinginan untuk menulis nahu Melayu terdorong oleh pengetahuan penulis
tentang nahu bahasa Inggeris dan bahasa Arab sehingga timbul fikirannya "...
bagaimana lain-lain bahasa boleh membuat nahunya sendiri, mengapa bahasa
Melayu tak boleh berbuat demikian".
Penulis ini menganggap bahawa jalan
bahasa Melayu tidak serupa dengan bahasa Arab. Oleh yang demikian, beliau
mendakwa "... apa jadi Melayunya itu melainkan dengan seperihal mengikut liuk
dan lentuk Arab tatkala itu hilang semangat dan kacak Melayu terkecuali orang
yang telah mahir Melayunya".
Nahu bahasa Inggeris juga tidak sama
dengan nahu bahasa Melayu. Jadi "Tidak boleh hanya mengikut atau tulis
terjemah kelak bukannya jadi baik kepada bahasa Melayu, tetapi semata-mata
merosakkan dan jadilah bahasa Melayu keinggerisan ialah kacukan yang sangat
dihelak".
Oleh yang demikian, beliau berpendapat biarlah kedua-dua nahu
bahasa Arab dan nahu bahasa Inggeris itu hanya sebagai kias sahaja. Mana yang
baik dan sesuai diambil dan mana yang tidak sesuai ditinggalkan. Perlu juga
dicatatkan di sini bahagian akhir Pengenalan tersebut.
Haji Muhammad
Said menyampaikan "... permohonan dan permintaan kepada sekalian pembaca yang
hemah, janganlah gemar mencacatkan sahaja, tetapi patutlah lebih gemar pada
membantu memolekkan sesuatu benda yang demikian menjadikan kita semuanya
beroleh kemajuan yang segera adanya".
Bahagian awal isi buku ini patut
juga dikemukakan kerana ia merupakan takrifan terhadap bahasa dan ayat.
"Adalah fikiran seseorang itu dizahirkan dengan bahasa cakapan atau bahasa
tulisan. Bahasa cakapan itu dijadikan daripada bunyi-bunyi dan bahasa tulisan
itu dijadikan daripada huruf-huruf. Bunyi-bunyi atau huruf-huruf itu
dirangkaikan jadi perkataan. Dua atau lebih perkataan yang memberi cukup makna
jadi satu perenggan kata atau ayat. Jalan bahasa itu menunjukkan bagaimana
bercakap dan menulis dengan betul".
Beliau menggolongkan perkataan pada
sembilan golongan, iaitu Nama, Ganti Nama, Perbuatan, Rupa Nama (Sifat), Rupa
Kata (Keadaan Perbuatan), Sendi Nama, Sendi Kata (Kata Penghubung), Seruan,
Ibu Kata (Kata Permulaan Ayat). Setiap golongan perkataan ini beliau
perincikan lagi dengan contohnya sekali.
Untuk melahirkan sesuatu ayat,
golongan perkataan di atas diguguskan pada dua gugusan besar, iaitu Benda atau
Perkara (orang atau benda yang dicakapkan) dan Berita (hal atau butir yang
dicakapkan). Pengisi Benda ialah Nama atau Ganti Nama dan pengisi Berita ialah
Perbuatan. Perkataan yang menerangkan ialah Rupa Nama dan Rupa Kata. Perkataan
yang menghubungkan ialah Sendi Nama dan Sendi Kata. Perkataan yang hadir
sendiri ialah Seruan dan Ibu Kata.
Berkenaan dengan Bilangan dalam
bahasa Melayu Haji Muhammad Said berpendapat bahawa "... dalam bahasa Melayu
hukum ini (penggandaan untuk jamak) tiada kuat kerana boleh juga digunakan
rupa tunggal itu bagi banyak, yakni jika tiada ditambah angka dua (tanda
penggandaan) itu bermakna banyak juga dengan sebab mengikut saksi percakapan
dalam perenggan kata itu Maka ramailah orang datang ke situ tidak termustahak
dikatakan Maka ramailah (orang-orang) datang ke situ." Di dalam buku ini juga
telah diperkenalkan istilah Perbuatan Melampau untuk Kata Kerja Transitif,
Perbuatan tak Melampau untuk Kata Kerja tak Transitif, Pelengkap untuk Objek
Tepat, Ketujuan untuk Objek Sipi.
Bahagian akhir buku ini dilampirkan
petikan Hikayat Abdullah II, iaitu novel karya Abdullah bin Abdul Kadir
Munshi. Petikan ini dimaksudkan sebagai menguji kefahaman pelajar atau pembaca
tentang jalan bahasa Melayu yang telah dihuraikan terdahulu. Perlu juga
dinyatakan bahawa penulis buku ini mendapat nasihat daripada Zainal 'Abidin
bin Ahmad bagi mempereloknya dan beliau juga telah menterjemahkan buku ini ke
dalam bahasa Inggeris.
Hingga permulaan abad ke-19, kamus bahasa Melayu
telah disusun dalam enam bahasa, iaitu Belanda, Latin, Inggeris, Perancis,
Arab, dan bahasa Melayu manakala nahu bahasa Melayu pula telah ditulis dalam
bahasa Belanda, Inggeris, dan Melayu. Jika pada mulanya bahasa Melayu ditulis
oleh ahli pelayaran dan perniagaan tetapi kemudian ia dikaji oleh sarjana
bahasa Melayu sama ada oleh bukan orang Melayu mahupun oleh orang Melayu
sendiri.
Daripada huraian di atas dapatlah disimpulkan
bahawa penggunaan bahasa Melayu sudah sejak lama memiliki tradisi nahunya.
Oleh kerana kajian awal bahasa Melayu dilakukan oleh bukan penutur ibunda
bahasa Melayu dan bahasa Melayu itu sendiri telah dipengaruhi oleh susuk
bahasa Arab dan bahasa Inggeris, maka penyusunan nahunya juga tidak terlepas
daripada pengaruh kedua-dua bahasa ini.
Walau bagaimanapun, beberapa orang
penulis tempatan telah berusaha menulis nahu yang lebih bersifat Melayu, namun
kerana rujukan awal dan pengetahuan nahu yang diterima berasal daripada bahasa
asing, maka pengaruh tersebut masih tidak dapat dilepaskan. Sementelahan pula,
hampir semua buku nahu bertitik tolak daripada falsafah Yunani dan
dikembangkan oleh penulis nahu bahasa Inggeris.
Marsden, W. A grammar of the Malayan
language, 1812, m.s. 38-42.
Ismail Hussein. Sejarah pertumbuhan
bahasa kebangsaan kita, 1984, m.s. 41-42.
Marsden, W. op. cit., , m.s.
32.
Crawfurd, J. A grammar and dictionary of the Malay language,
1852.
Wilkinson, R.J. Kamus Jawi - Melayu - Inggeris, 1903.
Harun
Aminurrashid. Kajian sejarah perkembangan bahasa Melayu, 1966, m.s.
92.
Abdullah Hassan. 30 tahun perancangan bahasa Malaysia, 1987,
m.s. 56.
Skinner, C. Prosa Melayu baharu, 1959, m.s.
21-22.
Al-Marbawi, Muhammad Idris Abdul Rauf. Kamus Idris
al-Marbawi: Arab - Melayu,
1933.
Kridalaksana, Harimurti.
Bustanulkatibin dan Kitab pengetahuan bahasa - sumbangan Raja Ali Haji
dalam ilmu bahasa Melayu. Kertas kerja dibentangkan pada Hari Sastera '83,
10-13 Dis. 1983. Johor Bahru.
Raja Ali Haji. Kitab pengetahuan
bahasa, 1987, m.s. 2.
Muhammad Ibrahim bin Abdullah Munshi. Kitab
pemimpin Johor, 1878.
Muhammad Syah bin Yusuf. Sanjuh suratan,
1922.
Abdullah bin Talib. Kitab punca bahasa, 1927.
Winstedt,
R.O., et al. Ilmu bahasa Melayu: penggal I, 1927.
Yunus bin
Saldin. Mengajar rahsia dalam nahu bahasa Jawi, 1938.
Muhammad Said
bin Haji Sulaiman. Penokok dan penambah dalam bahasa Melayu,
1939.
Muhammad Said bin Haji Sulaiman. Jalan basa Melayu,
1953.